सफला एकादशी व एकादशी व्रताचे माहात्म्य : २६ डिसेंबर २०२४

सफला  एकादशी माहात्म्य 

युधिष्ठिराने श्रीकृष्णाला मार्गशीर्ष कृष्ण एकादशीची माहिती विचारली. तेव्हा तो म्हणाला, “धर्मा ! ही एकादशी सफला नावाने प्रख्यात आहे. या तिथीस पूर्वोक्त विधीनुसार व्रत, उपवास, भजन, कीर्तन, जागरण करावे नारायणाची पूजा करून त्यास श्रीफळ, आवळे, लिंबे, डाळिंबे, सुपाऱ्या, लवंगा, अन्य उत्तम फळे, विविध प्रकारची धान्ये अर्पण करावी. दीपदान करावे. या व्रताचरणाने यश, कीर्ती वाढते. मोक्ष मिळतो. आता हिचे कथानक सांगतो. ते श्रवण केल्याने राजसूय यज्ञाचे फल मिळते. स्वर्गप्राप्ती होते. चंपावती नगरीत महिष्मत नावाचा राजा होता. त्याला चार पुत्र होते. लुंपक हा त्याचा ज्येष्ठ पुत्र. तो अत्यंत दुर्गुणी होता.

तो परस्त्रीगमन, वेश्यागमन, द्यूतक्रीडा, देव-ब्राह्मण-वेद-वैष्णव यांची निंदा – अशी अनेक दुष्कर्मे करीत असे. शेवटी राजाने त्या पाप्याचा स्वतःच त्याग केला आणि त्याला राज्याबाहेर घालविले. तो दिवसा वनात राहायचा. प्राण्यांच्या हत्या करून त्यांचे मांस खायचा व रात्री नगरात घुसून चोऱ्या करायचा. राजसेवकांनी त्याला पकडले तरी राजाच्या भीतीने त्याला सोडून देत. त्या अरण्यामध्ये तो राजपुत्र एका जुनाट पिंपळाखाली राहत असे. असा बराच काळ लोटला. एकदा मार्गशीर्ष कृष्ण दशमीच्या रात्री अतिव थंडीमुळे त्याला झोप आली नाही. ती रात्र त्याने कशीबशी व्यतित केली. सफला एकादशीच्या दिवशी मध्यान्ह समयी त्याची ग्लानी उतरली. तो तहानभुकेने व्याकूळ झाला होता. त्याच्या शरीरात त्राण उरले नव्हते. त्याने शिकारीचा प्रयत्न केला पण काही मिळाले नाही. म्हणून खाली पडलेली फळे घेऊन तो मुक्कामी आला. तोपर्यंत सूर्यास्त झाला होता. | त्याने ती फळे पिंपळाच्या मुळाशी ठेवली आणि ‘या फळांनी नारायण संतुष्ट होवोत!’ असे म्हणून प्राप्त स्थितीबद्दल विलाप करू लागला. त्या रात्रीही त्याला झोप आली नाही. अशा प्रकारे त्याच्याकडून नकळत व्रताचरण घडले. भगवान वासुदेवाने त्याच्यावर पूर्ण कृपा केली. त्याची दुष्ट बुद्धी गेली. मन भक्तिभावाने भरले. तो दिव्य रूप झाला. त्याने पित्याची भेट घेतली. त्याचे बदललेले स्वरूप पाहून महिष्मताला अपार आनंद झाला. त्याने त्याला राज्याभिषेक केला. प्रदीर्घ काळ उत्तम राज्यभोग घेऊन आणि आपले आयुष्य सार्थकी लावून लुंपक विष्णुलोकी गेला.”

श्रीगणेशाय नमः ।। युधिष्ठिराने प्रश्न केला । भगवंता कृपया सांग मजला। मार्गशीर्ष कृष्ण एकादशीला । काय असे नाव ते।। १ ।। व्रत तियेचे कसे करावे । कोणत्या देवाते पूजावे । माहात्म्य तेही सांगावे। विस्ताराने जनार्दना ॥२ ॥ तै श्रीकृष्ण वदला हसून । तव स्नेहास्तव करीन कथन । धर्मा, व्रत हे करता जाण । परम संतोष मजलागी।।३।। क विपुल दक्षिणायुक्त यज्ञानेही। मम तुष्टी होत नाही । ती सहजगत्या पाही । होय व्रताचरणे : या ।।४।। म्हणुनी सर्व यत्न करून । व्रत आचरावे अवश्य जाण । आता एकाग्र करुनी मन । ऐक विधी माहात्म्यही।।५। वर्षामाजी एकादशी तिथी । जरी संख्येत अनेक असती। त्याविषयी परी तुझिया चित्ती। ज्येष्ठ-कनिष्ठ भेद नको ॥६॥ मार्गशीर्ष कृष्ण एकादशी तिथी। ‘सफला’ नामे प्रख्यात ती। या दिनी देव नारायणाप्रती । भावे पूजावे विधियुक्त ।।७ । शेषनाग सर्पकुळात । गरुड पक्षि-परिवारात । भागीरथी सरिता-समूहात श्रेष्ठ असती निःसंशय ।।८।। सुरवरांत विष्णुभगवान । मनुष्यलोकी विप्रगण । तैसे समस्त व्रतांतून । एकादशी श्रेष्ठ असे ।।९।। हे धर्मराज भरतश्रेष्ठ । जे नर हे व्रत करतात। निश्चये सांगतो तुजप्रत । अतिप्रिय मजसी पूज्य ते ।। १ ।। आता सफला एकादशीचा । सांगतो पूजाविधी साचा । त्वा उपक्रम या व्रताचा । श्रवण करावा आदरे ।। ११ ।। या पुण्यपावन तिथीसी। उत्तम फळांनी पूजावे मजसी। उपलब्ध जी त्या समयासी । देशकाला अनुसार ।।१२ ।। द्यावे श्रीफल उत्तम आंबे । सुपारी आवळे आणिक लिंबे । लवंगा इतर फळे डाळिंबे। सहजप्राप्त ते अर्पावे ।।१३।। षोडशोपचारे करुनी पूजन । नारायणाचे वंदावे चरण। दीपदानाचे विशेष जाण । महत्त्व असे या दिनी।। १४।॥ या रात्रीच्या जागरणाचे । फल विशेष आहे साचे । त्या पुण्याच्या बरोबरीचे । नाही तीर्थ वा यज्ञ व्रत ।।१५।। पाच सहस्र संवत्सरपर्यंत । तप करुनी जे फल प्राप्त । तितुके जागरणे सहज मिळत। सफला एकादशी दिनी ।।१६।। आता हे धर्मा नृपश्रेष्ठा । करी श्रवण हिची कथा। महिष्मत नामक राजा होता। चंपावती नगरीसी ।।१७।। त्याते चार पुत्र जरी । ज्येष्ठ ‘लुंपक’ तो पापाचारी । तया आवडे द्यूत परनारी । राही वेश्यागृही सदा ।॥१८ । कुमार्गाते अवलंबित । घालविले पितृ-द्रव्य सतत । निंदा कुचेष्टा करी सदोदित । देव वेद) विप्रांची ।।१९।। शेवटी तयाते कंटाळून। नृपे घालविला राज्यामधून । राजभये बंधू परिवारजन । यांनीही तया उपेक्षिले ।।२०।। मार्गी चालता तो लुंपक । विचार करी मनात एक। जनमानसी पित्याचा धाक । काय करावे यापुढती ॥२१|॥ तोच पाप शिरले मनात । म्हणे घ्यावा सूड निश्चित । दिवसा राहनी अरण्यात । रात्री लुटावे नगराते ।।२२।। तो विचार चित्ती वसला। राज्य सोडुनी वनात गेला । तेथेही तो करू लागला। नृशंस हत्या प्राण्यांची॥२३|॥ पुढील काळात निरंतर । छापे घालुनी लुटले नगर । कुणी तयासी पकडले जर। नृपभये सोडुनी देती त्या ।।२४।। जन्मांतरीची पापे भोवली । राज्यभ्रष्ट होउनी त्या वेळी । फळे अभक्ष्य भक्षुनी केली । कालक्रमणा वनांतरी।।२५।। त्या काननी एक जुनाट । होता पिंपळ वृक्ष विस्तृत । थोर देवत्व त्याठायी विलसत । स्थान मान्य ते विष्णुसी।।२६।। याच अश्वत्थ तळवटी । लुंपकाची होती वस्ती । दुष्ट कर्मे • करुनी नित्य ती। येई परतुनी येथेच ।।२७।। पुढती मार्गशीर्ष कृष्ण दशमीसी। अश्वत्थासन्निध रात्रसमयासी । वस्त्रहीन त्या लुंपकासी। होऊ लागली शीतपीडा।।२८।। गेला थंडीने गारठून । निद्रासौख्य ना पडे चैन । त्या दुःखाने हरपले भान । पडला निश्चेष्ट भूमीसी ।।२९!! गीतवाताने कुडकुडत । दातांवरती दाबुनी दात। कशीबशी काढली रात । अती जर्जर जाहला ।। ३० ।। अन्य दिनी सफला एकादशी । सूर्य आक्रमित अंबरासी। तरी देहभान नच तयासी। आली जागृती मध्यान्ही ।।३१।। सावध होउनी 4 दोन घटकांनी। समस्त शक्ती एकवटुनी। दुष्ट लुंपक तो स्थान सोडुनी। वनांतरी भटकला।।३२।। देहदुःखाने दुर्बळता । श्षुधातृषेने व्याकुळता। महत्प्रयासे मार्गी चालता ।: पंगूपरी अडखळे ॥३३॥ अशक्तता अंगी फार। तेणे करवेना काही शिकार । फळे सापडली जी भूमीवर । गोळा करुनी परतला ।। ३४।। तोवरी अस्तमान झाला। करी पक्चात्ताप त्या वेळा । व्यथित होउनी विलाप केला। काय गती मम तात हो । ॥३५|॥ तदनंतर जी फळे आणिली। अश्वत्थ तळवटी ठेविली। भगवंताते अर्पुनी केली। प्रार्थना ती तोषविण्या ।॥३६ ॥ थंडी म्हणुनी त्या रात्रीसी। निद्रा नच आली तयासी। तेणे आनंद मधुसूदनासी। मानिले जागरण फलार्चन।।३७ ॥ ऐसे सफला एकादशीचे । व्रत सहजचि घडले साचे । तेणे भाग्य लुंपकाचे । उजळले मिळाले राज्यही ।।३८।। ती उत्तम फलश्रुती। श्रीकृष्ण वदला धर्माप्रती। व्रतप्रभावे पुण्यप्राप्ती । दुर्दैव सरले पाप्याचे ।।३९।। अन्य दिनी प्रातःकाळी। एक दिव्य अश्व त्याच्याजवळी। प्रकटला तोच कानी पडली । आकाशवाणी अवचित ।॥४०।। तिच्यायोगे आदेश जाहला। त्वा केले सफला एकादशीला। ते व्रत पावले वासुदेवाला। धन्य एक तू जीवनी ॥४१ |॥ आता निजगृही परतावे । आपुल्या पित्यासी भेटावे । विष्णुप्रसादे भोगावे । निष्कंटक राज्याते ।।४२।। त नभोवाणी ऐकून। लुंपके तुकविली मान । तें त्याचेही स्वरूप पालटून। काया दिव्य जाहली ।।४३।। सरली पूर्वीची दुष्ट मती। विष्णुचरणी जडली भक्ती। दिव्य अश्वारूढ होउनी अंती। पित्यापाशी पातला ।।४४।। नमन करुनी उभा राहिला । तधी पाहनी त्या नवलाला। महिष्मतासी आनंद झाला । परिवारही संतुष्ट ।।४५।। आपला पुत्र सन्मार्गी लागला। हरिभक्त आणि सुबुद्ध झाला। नृपे सकलहितार्थ केला। राज्याभिषेक त्या लुंपका ।।४६।। निष्कंटक वैभव जरी प्राप्त । तरी व्रत आचरी नियमित । हरिचरणी अखंडित । नम्र आसक्त राहिला ।।४७।। विष्णुकृपा लाभली म्हणून । झाले उज्वल समस्त जीवन । भार्यापुत्रही भक्तिमान । अनुकूल सर्व कार्यात ।।४८।। पुढती तयासी वृद्धत्व आले । तैं पुत्रासी राज्य दिधले । निवृत्त होउनी गमन केले । तपाकारणे वनांतरी ।।४९ ।। तेथ एकाग्र चित्ते भली । विष्णुआराधनाच केली। धन्य तयाते अंती मिळाली। वैकुंठगती अप्राप्य।।९०।। श्रीकृष्ण म्हणाला धर्माप्रत । आचरिता सफला एकादशी व्रत । इहलोकी सुख यश निश्चित । अंतीम गती वैकुंठी ।।५१।। जे सद्भावे व्रत करिती। ते जीवनी कृतार्थ होती । जन्मांतरीच्या सुटुनी गाठी। मोक्ष पावती आपैसे ।।५२।। सफला एकादशी महिम्न। आदराने करिता श्रवण। राजसूय यागाचे फल मिळून । जातो नर तो स्वर्गासी ।।५३।।

।। इति मार्गशीर्ष कृष्णैकादश्याः सफलानाम्न्याः माहात्म्यं संपूर्णम् ।।

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।।

शुभं भवतु