देवशयनी एकादशी व एकादशी व्रताचे माहात्म्य : २० जुलै २०२१

देवशयनी एकादशी माहात्म्य 

युधिष्ठिराने श्रीकृष्णाला आषाढ शुक्ल एकादशीचे माहात्म्य विचारले असता तो म्हणाला, “धर्मा ! ही तिथी पद्मा किंवा शयनी नावाने प्रसिद्ध आहे. हिचे व्रत परम पुण्यकारक, पापनाशक, सुखदायक, तसेच ऐश्वर्य आणि मुक्ती देणारे आहे. त्रैलोक्यात हिच्यासारखे दुसरे पवित्र व्रत नाही. हिचे माहात्म्य श्रवण-पठण केल्याने मनुष्य सर्व पातकांपासून मुक्त होतो. आता हिची (ब्रह्माण्ड) पुराणातील कथा सांगतो.

पूर्वी सूर्यवंशामध्ये मांधाता नावाचा चक्रवर्ती राजा होऊन गेला. तो धर्मानुगामी, सत्यप्रतिज्ञ, प्रतापी व प्रजाहितदक्ष होता. त्याच्या राज्यात सर्वत्र सुख, शांती, सुकाळच होता. पुढे त्या प्रांतात तीन वर्षे पाऊसच पडला नाही. प्रजा अन्नपाण्यावाचून तडफडू लागली. देवयज्ञ, पितृयज्ञ, अग्निहोत्रे आणि वेदाध्ययनादी धर्मकार्ये बंद पडली. तेव्हा सर्व लोक राजाकडे आले व – पाऊस पडून सर्वांचा योगक्षेम चालेल यासाठी काहीतरी प्रयत्न कर’ – अशी विनंती करू लागले. तेव्हा तो सैन्यासह वनात गेला. त्याने अंगिरा ऋषीची भेट घेतली. त्याला सततच्या दुष्काळामुळे राज्यावर ओढवलेली संकटग्रस्त परिस्थिती – निवेदन केली व म्हणाला, “मुने ! मी स्वधर्माचरणाने वागत असूनही हे असे का घडले मला समजत नाही. तरी कृपा करून – पर्जन्यवृष्टी होऊन लोकांचे हाल थांबतील असा काही उपाय सुचवा. “
अंगिरा म्हणाला, “राजा! या कृतयुगामध्ये तपश्चर्या हा धर्म केवळ ब्राह्मणांसाठीच सांगितलेला असूनही तुझ्या राज्यातील एक शूद्र अखंड तपश्चर्या करीत आहे. या त्याच्या धर्मविरोधी आचरणामुळेच ही परिस्थिती ओढविली आहे. तू त्याचा वध आणि. त्यामुळे हा दोष दूर होईल. राजा म्हणाला, “मुने! त्या शूद्राने माझा कोणताही अपराध केलेला नाही. त्यामुळे त्याचा वध करणे योग्य होणार नाही. तुम्ही अन्य उपाय सांगा.” ऋषी म्हणाला, “ठीक आहे. तू आषाढ शुक्ल पक्षातील पद्मा एकादशीचे व्रत कर. यात सर्वांना सहभागी करून घे. याच्या पुण्यप्रभावाने तुझ्या राज्यावरचे अवर्षणाचे संकट जाईल.”

राजा आनंदाने घरी परतला. पुढे पद्मा (शयनी) एकादशीच्या दिवशी त्याने आपल्या परिवारासह व प्रजाजनांसह श्रद्धेने व्रताचरण केले. त्यामुळे त्याच्या राज्यात सर्वत्र पर्जन्यवृष्टी होऊन लोक सुखी झाले.

श्रीगणेशाय नमः ।। युधिष्ठिराने प्रश्न केला । केशवा कृपया सांग मजला। आषाढ शुक्ल एकादशीला। काय असे नाव ते ।। १ । । सांग तिची कोण देवता । व्रतविधी आणि माहात्म्य कथा। तिजविषयीची मम चित्ता। आस जाणून घेण्याची ।।२॥ श्रीकृष्ण म्हणाला महीपाला। पूर्वी विधीने नारदाला। जो कथाभाग सांगितला । तोच उद्धृत करितो मी।।३।। एकदा मुनीने ब्रह्म्यासी । पुसिले तात सांगा मजसी । आषाढ शुक्ल एकादशी । आहे कोणत्या नावाची ।।४।। तिचा प्रभाव आणि महिम्न । कृपया तेही सांगा कारण । त्यानुसार विष्णु-आराधन । करीन मी श्रद्धेने ।।५।। तैं विधाता काय म्हणाला । तू वैष्णव शोभेसी भला । कलिप्रिय तू येथ चांगला। प्रश्न केलास मजलागी ॥।६।। एकादशीसम या जगतात। नाही अन्य पवित्र व्रत । निष्पाप करुनी नरांप्रत । पुरविते समस्त कामना ।।७।। तरीही हे महान व्रत । जे जन नाही करीत । जन्म व्यर्थ त्यांते निश्चित । नरकइच्छा जाणावी ।।८।। आषाढ शुक्ल एकादशी तिथी । ‘पद्मा’ नामे प्रसिद्ध जगती। हषीकेशाची साधण्या प्रीती। आचरावी सद्भावे ।।९।। यासंबंधी मंगलकारक । कथा सांगतो पौराणिक। जिच्या श्रवणे महापातक । तेही नष्ट होते पां ॥१०।। पूर्वकाली सूर्यवंशात । होऊन गेला नृपश्रेष्ठ । चक्रवर्ती प्रतापवंत । नाव त्याचे मांधाता ।।११।। धर्मनिष्ठ म्हणून प्रख्यात । त्याते मान क्रिभुवनात । कर्तव्यदक्ष तो सतत । चिंता वाही सकलांची ॥१२॥ प्रजापालनी अखंड तत्पर । सुखी निरोगी समस्त पौर । धन धान्य समृद्धी अपार । नव्हती आधिव्याधी कुणा ।। १३ ।। त्याच्या विशाल भांडारात। अन्यायाने संपादित । असे नव्हते द्रव्य किंचित । ध्यानी घेई नारदा ।१४।। धर्मराज्य करीत त्या वेळी । सुखे बरीच वर्षे गेली । दुर्दैवाने पुढती आली। संकटस्थिती राज्यात ।।१५।। तीन संवत्सरपर्यंत । नच पर्जन्य पडला तेथ। क्षुधातृषेने त्रस्त अत्यंत । प्रजा जाहल्या उद्विग्न ।।१६।। दुर्भिक्ष्य आणि अवर्षणामुळे। यज्ञ याग तेही थांबले । वेदाध्ययनही बंद पडले । काही सुचेना कोणाते।।१७ ।॥। तेव्हा सर्व प्रजा मिळाली। मांधात्यास विनंती केली। म्हणाली महाराज अतुर्बळी । म्हणणे आमचे ऐकावे ।। १८।। उदकासी पुराणांतून । ‘नार’ ऐसे संबोधन । तेच देवाचे निवासस्थान । म्हणुनी नारायण म्हणती त्या ।।१९।। तोच सर्वांतर्यामी भगवान । पर्जन्यरूपे वर्षतो जाण । अन्ननिर्मिती त्यापासून । प्रजा वाढती त्यापुढती।।२०।। परंपरा ही सनातन । पर्जन्य नसता नष्ट जीवन । तरी होईल प्रजाकल्याण। ऐसे करावे काहीतरी ।।२१।। राजा वदला पौरजन । सत्य आहे तुमचे वचन । ब्रह्मरूप असे हे अन्न। स्थित चराचर जगतात।।२२।। अन्नापासून भूत-उत्पत्ती। समस्त जीव पोसले जाती। अशी जीवनधारा ती। चालते याचकारणे ॥२३|| तरीही नृपदोषांकारण। दुःख भोगती प्रजाजन। विस्तृत अशा पुराणांतून । विवेचन ते याविषयी ।।२४।। परी सूक्ष्म विचार करूनही । मम पातक दिसत नाही। तरी निश्चये करीन काही । यत्न सकल हितास्तव ।। २५।। नृपे तैसा निर्धार केला। उपस्थितांते शब्द दिधला । नमन करुनी विधात्याला । निघाला सैन्य घेऊन ।।२६ ।। मजल- दरमजल करीत। संचरला घनवनात। नाना आश्रमस्थाने हिंडत। तपस्व्यांते भेटला।।२७।। एके दिनी ह भ्रमंतीत । आला अंगिरा आश्रमानिकट । हा विधीचा मानससुत । होता अतीव तेजस्वी ॥२८।। पाहुनी त्या कषीला। मांधात्यासी आनंद झाला । रथातून खाली उतरला । केले वंदन आदरे ।।२९।। नृप असुनी दासासमान । उभा राहिला हात जोडून । ऋषीनेही, आशीर्वचन । देउनी केले स्वागता ।।३०।| यथोचित आदरातिथ्य । करुनी पुसले कुशलवृत्त । देशस्थिती शत्रू मित्र । केली चौकशी सकलांची ॥३१॥ तपोनिधीच्या सान्निध्यात । रमले नृपमन झाले शांत । अंगिराने तयाप्रत । कारण पुसले येण्याचे ।।३२।। तधी स्थिती वर्णन करीत । राजा वदला मुनिश्रेष्ठ । मी स्वधर्माने सतत । पालन करितो पृथ्वीचे ।।३३।। असे असूनही मम राज्यात । पर्जन्यवृष्टी नाही होत । त्याचे कारण मजप्रत। उमजेना मुनिवरा ।।३४।। त्या शंकेचे व्हावे निरसन । म्हणुनी धरिले तुमचे चरण । सुखी होतील प्रजाजन । ऐसा उपाय सागावा ।।३५।। अंगिरा म्हणाला मांधात्याप्रत । कृतयुग श्रेष्ठ सर्व युगांत। धर्म चारही चरणयुक्त । तयामाजी जाणावा ।।३६ ।। म्हणूनच उत्तम युगात या । विप्रांनीच करावी तपश्चर्या । त्याचा अधिकार राया। नाही अन्य कोणाला । ।३७ ।। असे असूनही तुझ्या राज्यात । एक हीन तपश्चर्यारत । त्याचकारणे नाही होत । पर्जन्यवृष्टी सांगतो।।३८।। हा दोष जावा म्हणून । त्याच्या वधाचा करी प्रयत्न । तेणे जलवर्षाव होऊन। पूर्वस्थिती येईल ।।३९।। तैं राजा काय म्हणाला । मम अपराध नाही केला । असे असता मी तयाला। मारू कैसे सांगावे ।।४० । म्हणुनी या अनावृष्टीची । पीडा घालविण्या साची । गरज आपुल्या मदतीची। धार्मिक उपाय सांगावा ।।४१ ।। ऋषी म्हणाला राजाप्रत ।। कळले तुझे मनोगत । तरी आषाढ शुक्ल पक्षात । करी एकादशी व्रता ।।४२|| ही तिथी पद्मा नामक । सकल उत्तम सिद्धी प्रदायक। हिच्या कृपेने सांगतो ऐक। विलय पावती उपद्रव ।।४३।। हा एकचि उपाय जाण । करावे सकलानी व्रताचरण । त्या प्रभावे दोष जाऊन। पर्जन्यवृष्टी होईल ।।४४।। श्रीकृष्ण म्हणाला धर्मासी। ऋषिवचने मांधात्यासी । अत्यानंद झाला मानसी। निरोप घेतला तयाचा ।।४५। पुढती आषाढ शुक्ल पक्षात । प्रजाजनांसह समस्त । नृपे आचरिले व्रत । पद्मा एकादशी दिनी ।।४६।। त्या व्रताची आली |प्रचिती। गेला दुष्काळ झाली वृष्टी। तेणे सर्वत्र महीपृष्टी । पिके डोलू लागली ।।४७।। हषीकेशाचा प्रसाद प्राप्त । सुखी जाहले जन समस्त । यास्तव हे पवित्र व्रत । आचरावे श्रद्धेने ।।४८।। या तिथीची श्रेष्ठ महती। देते ऐश्वर्य सौख्य मुक्ती । माहात्म्य श्रवण पठणे जाती। महापातके विलयाते ।।४९ ।।

॥इति श्रीब्रह्माण्डपुराणे आषाढशुक्लैकादश्याः पद्मानाम्न्याः माहात्म्यं संपूर्णम्

। श्रीकृष्णार्पणमस्तु।

शुभं भवतु!